Samenvatting
Een van de meesterwerken van de twintigste eeuw - een breed opgezet epos over de Russische Tweede Wereldoorlog, naar het voorbeeld van Tolstojs Oorlog en vrede - nu voor het eerst in het Nederlands vertaald.
Leven & lot, het inmiddels klassiek geworden meesterwerk van Vasili Grossman (1905-1964), is zelfs in de bewogen geschiedenis van de Sovjetcensuur een uitzonderlijk geval. Het boek staat bekend als roman die werd 'gearresteerd', terwijl de auteur ongemoeid werd gelaten.
In februari 1961, drie maanden nadat Grossman zijn boek had voorgelegd aan de redactie van het tijdschrift Znamja, verschenen er twee agenten van de KGB aan zijn deur met een huiszoekingsbevel. Vadim Kozjevnikov, de tijdschriftredacteur die had toegezegd Leven & lot in afleveringen te publiceren, was zo geschrokken van wat hij onder ogen kreeg dat hij het manuscript, zonder de auteur op de hoogte te stellen, had doorgestuurd naar de veiligheidsdienst.
Het appartement van de schrijver werd grondig doorzocht en alles wat verband hield met de roman werd in beslag genomen: alle uitgetypte exemplaren, het oorspronkelijke manuscript, de kladversies en de aantekeningen voor het boek. Vervolgens werd Grossman beleefd verzocht de veiligheidsagenten te begeleiden naar de adressen waar zich afschriften bevonden - bij zijn typiste werden behalve haar exemplaar ook het carbonpapier en het typelint dat ze had gebruikt geconfisqueerd - waarna hij weer netjes thuis werd afgezet. De Sovjetstaat had geleerd van de ontluisterende affaire rond Boris Pasternak, wiens Dokter Zjivago triomfen vierde na de publicatie in het buitenland: ze deed er alles aan om Leven & lot op een geruisloze, onberispelijke manier te laten verdwijnen.
In de resterende jaren van zijn leven werd Grossman niet vervolgd, en zelfs niet uit de Schrijversbond gezet, maar vakkundig gemarginaliseerd en doodgezwegen.
'Ze hebben me gewurgd in mijn eigen portiek,' zei hij zelf, kort voordat hij in 1964 aan maagkanker overleed.
Het zou nog bijna twintig jaar duren tot een door Grossmans vriend Semjon Lipkin bewaard exemplaar van het boek naar Zwitserland werd gesmokkeld, waar de roman in 1980 voor het eerst verscheen.
Wat maakte dit boek zo gevaarlijk in de ogen van de autoriteiten?
Het is onbetwist dat Leven & lot tot de vernietigendste anti-Sovjetromans ooit behoort, samen met Michail Boelgakovs De meester en Margarita en Aleksandr Solzjenitsyns Goelagarchipel. Als het boek in 1960 was gepubliceerd, schreef criticus Igor Zolotoesski, 'had het onze ideeën over het tijdperk en de oorlog decennia vooruit geholpen.' De 'Grote Vaderlandse Oorlog' en de slag bij Stalingrad waren de laatste onaantastbare symbolen van het morele gelijk van de communistische Sovjetstaat tegenover het fascistische Duitsland. Het was ondenkbaar dat juist een roman over deze periode de gelijkenis tussen beide totalitaire staten zou demonstreren, en de futiliteit van ieder vooruitgangsgeloof.
Maar zoals voor alle literatuur geldt: de kracht van het boek schuilt niet zozeer in de boodschap ervan, als wel in de dwingende, hoogsteigen manier waarop die wordt gebracht. Het is niet voor niets dat zelfs Joseph Brodsky, die uiterst kritisch was over het twintigste-eeuwse Russische proza - dat hij tam en conventioneel vond, verlamd door de tragedies van de tijd waarin het werd geschreven - Vasili Grossman noemt als de auteur van één van 'de paar geïsoleerde boeken die in hun hartbrekende eerlijkheid of excentriciteit in de buurt komen van meesterwerken'.
Leven & lot is een breed opgezet epos over de Russische Tweede Wereldoorlog, naar het voorbeeld van Tolstojs Oorlog en vrede. Er zijn allerlei parallellen tussen beide romans aan te wijzen: zoals bij Tolstoj de Bolkonski's en de Rostovs centraal staan, zo ordent Grossman zijn overweldigende hoeveelheid personages en verhalen rond de families Sjaposjnikov en Strum. Waar Tolstoj historische figuren als Napoleon en generaal Koetoezov laat optreden, voert Grossman niet alleen beroemde Russische generaals op, maar ook Eichmann en Stalin zelf. Net als Tolstoj wisselt Grossman episodes aan het front af met scènes uit het burgerleven in Kazan, Moskou en de Kalmukse steppe. En ook bij Grossman vindt de lezer de geschiedfilosofische overpeinzingen waar Tolstoj zich aan overgaf, zij het dat ze hier korter, zwarter en eerder ontgoocheld dan drammerig van toon zijn.
'Geconfronteerd met de ergste verschrikkingen van de twintigste eeuw, koos Grossman een negentiendeeeuwse positie als waarnemingspost,' schrijft de Engelse criticus John Lanchester. Maar weinig mensen hebben die verschrikkingen van zo nabij meegemaakt: Grossmans vrouw werd opgepakt door de geheime politie. Zijn moeder was een van de slachtoffers van de massamoord op de Joden van Oekraïne. Zijn vijftienjarige stiefzoon kwam vlak na zijn rekrutering om bij een ongeluk. En als oorlogscorrespondent was Grossman niet alleen getuige van de meedogenloze gevechten aan het Oostfront, waaronder de slag om Stalingrad, maar was hij bovendien een van de eerste journalisten die de concentratiekampen Majdanek en Treblinka zag - en op onvergetelijke wijze beschreef.
Wat Leven & lot een uitzonderlijk boek maakt is niet de panoramische reikwijdte ervan, al is die enorm. Het is eerder de levendige scherpte van de vele afzonderlijke verhalen waaruit het boek is opgebouwd, die herinneringen oproepen aan de korte verhalen van Tsjechov. Grossmans blik is die van een hartgrondige scepticus, die in geen enkele ideologie meer gelooft, maar elk van zijn ongelukkige, kleinzielige, hopeloos in het leven verstrikte personages het voordeel van de twijfel geeft.
En zo leeft de lezer mee met Mostovskoj, de bejaarde bolsjewiek van het eerste uur die in Duitse krijgsgevangenschap even hard vasthoudt aan zijn onbuigzame overtuigingen als aan zijn leven; met Ljoedmila, de vitterige echtgenote van hoofdpersoon Viktor Strum, die nadat haar zoon gestorven is haar man, dochter en moeder verwaarloost; en met Nikolaj Krymov, de doorgewinterde partijfunctionaris die de hypocrisie en de terreur van de partij pas begint te doorzien als hij er zelf het slachtoffer van wordt.
Grossman schrijft meesterlijk over het leven van gewone, bange, onvergetelijke mensen die door de staat en hun tijd - het 'lot' - verleid worden tot allerlei kleine, banale vormen van verraad. De ironie van het lot wilde dat eenzelfde door angst ingegeven daad van verraad zijn meesterwerk bijna voorgoed had doen verdwijnen.
Thuiswinkel Waarborg